In september verscheen Mijn vriendin Natalia, het derde boek van de Finse Laura Lindstedt en het eerste dat in het Nederlands is vertaald. Het boek staat bol van de verwijzingen naar kunst en literatuur; sommige meteen herkenbaar, andere zo subtiel dat je ze zomaar zou kunnen missen. Een hele kluif voor de vertalers dus – op het moment van schrijven negen in totaal. Dat had ook Lindstedt zelf al zien aankomen, en dus ontving ik bij aanvang van de vertaling een digitale brief, waarin de schrijfster alvast enkele mogelijke struikelblokken uit de weg ruimde. Maar daar bleef het niet bij: een maand of wat later zat ik voor het eerst in mijn vertaalcarrière met mijn collega’s én de auteur op Slack.
Vertalers Fins boffen maar, denk ik met enige regelmaat: ‘onze’ schrijvers zijn in het algemeen uiterst benaderbaar. Mailtjes met vragen worden vaak nog dezelfde dag beantwoord en schrijvers maken graag tijd voor een gesprek op een boekenbeurs of gewoon in een café, als hun vertaler toevallig in Finland is. Dan zit je bijvoorbeeld opeens samen aan tafel, gebogen over oude foto’s en landkaarten, terwijl je druk aantekeningen maakt. Dat is fijn. Maar meestal gaat zoiets per e-mail: om de auteur een beetje te ontzien spaar je je vragen op, waarna vaak nog veel heen-en-weer-gemail volgt. Die antwoorden kan de vertaler dan delen op het vertalersplatform van het Fins letterenfonds FILI, zodat collega’s er ook iets aan hebben.
Zo komen we er altijd wel uit, maar dat het ook minder omslachtig kan, merkte ik tijdens het vertalen van Mijn vriendin Natalia. Ik zat nog in de opspaarfase van kladjes en heel veel tekstballonnetjes in Word, toen ik een uitnodiging kreeg voor de Slack-groep ‘Vertalingen van Ystäväni Natalia’. Admin: de auteur. Een paar maanden later was mijn vertaling af en had ik antwoorden gekregen op vragen waarvan ik niet wist dat ik ze had. Geregeld bleek een collega iets te hebben gezien wat mij ontgaan was. Twee zien al meer dan een, maar zet negen vertalers op een boek en elk woord ligt onder een vergrootglas. Ik werd nieuwsgierig hoe de auteur het slacken met haar vertalers had ervaren, en stelde haar een paar vragen – per e-mail.
 |
| Laura Lindstedt (links) en vertaler Sophie Kuiper in café Puhuri in Helsinki, februari 2020. |
Toen de eerste rechten verkocht waren en Natalia’s wereldreis net was begonnen, schreef je een brief aan je vertalers, waarin je een aantal lastige passages uit het boek alvast toelichtte. Daar heb ik veel aan gehad. Hoe kwam je op dat idee? Had een van je vertalers die vragen al gesteld, of had je zelf voorzien dat ze eraan zaten te komen?
Ik kwam op het idee toen mijn vorige roman (Oneiron, 2015) vertaald werd. Ik merkte dat vertalers vaak dezelfde vragen stelden. Ik begon te leren welke dingen voor problemen kunnen zorgen als je uit het Fins in een andere taal vertaalt. Ik realiseerde me ook dat het handig was om van tevoren al aan te geven welke zaken voor mij belangrijk zijn.
Toen ik Mijn vriendin Natalia schreef, was ik me op een nieuwe manier van dat alles bewust. In mijn vertalersbrief noteerde ik passages waarvan ik verwachtte dat ze tot vragen zouden leiden. Ik speel bijvoorbeeld vaak met taal en etymologie, wat weliswaar een uitdaging is, maar niet per se onvertaalbaar. In mijn brief noemde ik ook enkele poëtische aspecten die voor mij van belang zijn, bijvoorbeeld dat uit de vertaling niet mag blijken of de therapeut een man of een vrouw is [het Fins kent uitsluitend sekseneutrale voornaamwoorden - SK].
Net als in mijn vorige romans strooi ik gul met verwijzingen naar literatuur en kunst. In mijn brief vermeldde ik ook welke bronnen, kunstenaars en kunstwerk fictief zijn en alleen bestaan binnen de werkelijkheid van Natalia.
Ten slotte wilde ik met mijn brief de vertalers van Natalia laten weten hoe blij ik ben dat ze mijn boek vertalen. Het is lang niet zo vanzelfsprekend dat een boek vertaald wordt. Ik ben er altijd enorm dankbaar voor.
Hoe kwam je op het idee om een Slack-groep te beginnen?
Ik besloot een Slack-groep aan te maken toen de vertalers van Natalia hun vragen begonnen te sturen. Vaak waren het ontzettend goede vragen en het leek me nuttig als de andere vertalers die ook konden lezen.
Ik keek wat de opties zoal waren, en Slack leek me het handigst. Een e-mail raakt al gauw ondergesneeuwd onder andere mails, en bijvoorbeeld een besloten Facebook-groep was geen optie, omdat niet iedereen gebruik wil maken van sociale media, om begrijpelijke redenen. Binnen Slack kun je bestanden uploaden, gesprekken zijn makkelijk terug te vinden en de gegevensbescherming is goed geregeld.
Een Zweedse collega-vertaler kreeg ooit eens van haar schrijver te horen dat vertalers ‘een stelletje wijsneuzen zijn’, en dat bedoelde hij als compliment. Wat hij maar wilde zeggen: vertalers kunnen een hoop vragen stellen over schijnbare kleinigheden. Een vertaler trekt alles na en moet alert zijn op verborgen betekenissen en verwijzingen. En dan moet hij ook nog rekening houden met de culturele achtergrond van de lezer: iets wat voor een Finse lezer volkomen vanzelfsprekend is, laat zich lang niet altijd gemakkelijk vertalen. Kortom: tijdens het vertalen kunnen heel wat verrassende vragen opborrelen. Hoe was het voor jou om onze vragen te lezen?
Vertalers zijn inderdaad heel nauwkeurige lezers. Op Slack bleek dat er toch nog een paar kleine foutjes in het boek zaten, die noch ik, noch mijn redacteur en meelezers hebben opgemerkt. Soms waren jullie ongelooflijk scherp. Zo schreef ik dat er een bekende foto van Sartre en De Beauvoir bestaat, waarop hij zijn linkerhand op haar schouder heeft gelegd. Een van de vertalers wees me erop dat het zijn rechterhand is.
Houd je er tijdens het schrijven rekening mee dat het boek misschien vertaald zal worden?
Dat is een interessante vraag, hoe een eventuele vertaling in andere talen het schrijven beïnvloedt. Ik denk dat het in zekere zin meespeelt. Misschien dat ik nog bewuster streef naar precisie in mijn formuleringen. Maar dat is niet hetzelfde als eenvoudig taalgebruik.
Hoe heb jij de Slack-groep ervaren?
Natalia’s Slack-groep gaf me vooral een gerust gevoel, en ook meer vrijheid. Anders dan met Oneiron hoefde ik niet steeds dezelfde vragen te beantwoorden. Ik heb begrepen dat de vertalers in de groep ook antwoorden hebben gevonden op dingen die nog niet bij ze opgekomen waren. Hoe meer kennis en informatie, hoe beter de vertalingen.
Natuurlijk heeft ook de Slack-groep wel wat tijd gekost. Sommige vragen waren niet zo gemakkelijk te beantwoorden. Zoals de vraag over een zin uit het verhaal over mevrouw Badstoffetisj, dat Natalia vertelt in een soort zelfverzonnen straattaal. Die heeft me heel wat hoofdbrekens gekost. Bij zulke vragen probeer ik uit te weiden over de context en de sfeer waarin die zin is ingebed.
Heeft het contact met je vertalers tot een nieuwe blik op je eigen tekst geleid?
Als ik schrijf, ga ik deels intuïtief te werk. Een gedeelde moedertaal betekent vaak ook een gedeelde intuïtie: de Finse lezer begrijpt wat ik bedoel, ook al druk ik me suggestief of poëtisch uit. De vertaler bekijkt zulke zinnen op een andere manier. Als ik zo’n intuïtieve zin probeer uit te leggen, kan het gebeuren dat het hele idee doodslaat. Dan heb ik me waarschijnlijk niet precies genoeg uitgedrukt en heb ik blind vertrouwd op mijn intuïtie. Maar mijn intuïtie kan er ook naast zitten.
Zijn vertalersvragen anders dan bijvoorbeeld de vragen uit het publiek wanneer je over je werk vertelt?
De vragen van vertalers zijn volkomen anders dan bijvoorbeeld de vragen van lezers. Het zijn heel specifieke dingen die vertalers opvallen. Lezers zijn meer geïnteresseerd in de grote lijnen, zoals het thema van het boek en het schrijfproces.
Het is duidelijk dat je het belangrijk vindt om de tijd te nemen voor je vertalers. Ik denk dat ik ook voor mijn collega’s spreek als ik zeg dat we je daar dankbaar voor zijn. Heeft het jou ook iets opgeleverd om een inkijkje in het vertaalproces te krijgen?
Ik ben me altijd erg bewust geweest van taal en hecht veel belang aan taalkundige precisie. Ik denk dat de vertaaldiscussies mijn taalgevoel verder hebben aangescherpt. Ik heb ook nieuwe dingen geleerd over andere talen, ook over talen waarin ik nog geen woord kan zeggen. Elke taal werkt anders en heeft haar eigen logica. Ik heb veel respect en bewondering voor de mentaliteit waarmee vertalers een zogenaamde onmogelijke passage creatief vertalen, of, met andere woorden, een probleem geheel binnen de eigen taal oplossen. Dan vertaalt de vertaler geen woorden of zelfs zinnen, maar gedachten.
Mijn vriendin Natalia is verschenen bij De Bezige Bij. Nieuwsgierig? De Volkskrant gaf het boek vier sterren, en Christophe Vekeman is geïntrigeerd.
