Vertaald uit het Fins: De hemelproef

Deze week verschijnt De hemelproef, een historische avonturenroman over de strijd tussen geloof en wetenschap in de zeventiende eeuw, waarmee auteur Olli Jalonen in 2018 zijn tweede Finlandiaprijs in de wacht sleepte.

Het idee voor De hemelproef ontstond ruim dertig jaar geleden, toen Jalonen (1954) Sint-Helena bezocht om op dat afgelegen eiland in de Atlantische Oceaan achtergrondonderzoek te doen voor een andere roman. Het landschap en de geschiedenis van het eiland bleven hem boeien en zo’n tien jaar lang speelde hij met verschillende ideeën rond thema’s en personages, tot zich een verhaal uitkristalliseerde. Nog eens twintig jaar later stond dat op papier.

Hoewel het verhaal zich afspeelt in de zeventiende eeuw, leest het ook als een beschouwing over onze tijd. Waar in de zeventiende eeuw de wetenschap op gespannen voet stond met het geloof, dreigt tegenwoordig juist de wetenschap te worden teruggebracht tot een mening tussen de andere. De weerslag die zulke omwentelingen hebben op de maatschappij weet Jalonen knap en genuanceerd te vangen door de ogen van de jonge hoofdpersoon. Ook de passages over de mens die het ecosysteem van Sint-Helena verstoort (‘Van schepen ontsnapte ratten plantten zich voort en verspreidden zich, de katten die werden gebracht om ze te bestrijden vraten de vogels op, die nog nooit een kat hadden gezien en zich van geen gevaar bewust waren.’) laten zich gemakkelijk vertalen naar de eenentwintigste eeuw.

Jalonen zegt geen parallellen te hebben willen trekken met het heden. ‘Ik wil met mijn romans geen commentaar geven op deze tijd. Zulke raakvlakken zie ik meestal later pas. Het is nu eenmaal zo dat onze gedachten mede worden gevormd door de tijd waarin we leven,’ zegt hij daarover in een interview met de Finse publieke omroep YLE.

Wetenschap, sterrenkunde en zeevaart zijn bekende ingrediënten in het werk van Jalonen, maar De hemelproef onderscheidt zich door de sterke verhaallijn en is van al Jalonens boeken misschien wel het avontuurlijkste. ‘Lezen is alsof je alles voor je ziet’, merkt hoofdpersoon Angus op als hij leert lezen, en op dezelfde manier roept ook Jalonens proza onmiddellijk een wereld aan beelden op.

De gebeurtenissen in de roman worden verteld vanuit het perspectief van het leergierige jongetje Angus. Hij doet op Sint-Helena waarnemingen voor Edmond Halley. De beroemde astronoom brengt Angus de beginselen van de wetenschap bij: ‘Als je iets nieuws bedenkt, kun je dat meten als je daar een manier voor vindt. Zo groeit weten van niets dan gedachten uit tot proeven en berekeningen met cijfers en rekentekens op papier.’

Halley ontdekt dat Angus niet alleen pienter is, maar ook wonderbaarlijk scherpe ogen heeft. Hij geeft hem de taak om ook als hijzelf weer vertrokken is de sterren en vogels te blijven observeren. Dat doet Angus, en hoe: jaar in, jaar uit noteert hij zijn bevindingen. Als hij dankzij de dominee van het eiland dan ook nog leert lezen en schrijven, durft hij voorzichtig te dromen van een toekomst als wetenschapper.

Dan breken er onlusten uit op het eiland. Een tirannieke gouverneur en de oplaaiende geloofsstrijd tussen katholieken en protestanten zorgen voor verdeeldheid en geweld. De dominee ziet geen andere oplossing dan Angus als verstekeling met een schip mee naar Engeland te sturen. In zijn kleding is een brief genaaid, die Angus via meester Halley aan de machthebbers in Londen moet zien door te spelen. Met een kruik water en het brood dat zijn moeder als proviand heeft gebakken verstopt hij zich in het kraaiennest. Zal hij het daar uithouden tijdens de maandenlange reis? En wat als hij wordt ontdekt? Zal hij zich met zijn scherpe ogen, zijn pientere geest en zijn goede manieren staande weten te houden tussen de onbehouwen zeebonken, en heelhuids in Londen aankomen?

Waar hij ook belandt, Angus neemt altijd de goede raad van zijn moeder ter harte (‘hou je mond en denk om je manieren in hoog gezelschap: beleefd zwijgen, je oren spitsen en wakker uit je ogen kijken’), wat hem in de harde wereld soms tot een mikpunt van spot maakt.  Maar hoe naïef Angus ook mag lijken, in zijn hoofd beginnen inzicht en zelfbewustzijn te rijpen. Hij leert dat de grootste zekerheden voor meneer Halley anders zijn dan voor de dominee: ‘De lessen van meneer de dominee draag ik nog altijd met me mee, maar nu komen die van meneer Halley erbovenop en beginnen die laatste waarachtiger te lijken. Het is zwaar om twee verschillende waarheden in me te hebben en ze allebei te willen geloven en gehoorzamen. Ik weet niet waarom dat zo akelig schuurt, ik denk er steeds weer over na, maar het wordt me nooit helemaal duidelijk.’

De deur van de verlichting staat op een kier en Angus wil naar binnen, al is hij van eenvoudige komaf en geboren in een uithoek van de wereld. De hemelproef is ook een verhaal over democratisering, over het belang van geletterdheid en de toegang tot kennis. Een sprookje is het echter niet. Angus mag een blik in de wereld van de wetenschap werpen, maar mag hij ook naar binnen? We zien slechts het begin van een doorlopend proces, een glimp uit de geschiedenis van de onze tijd.

 

De hemelproef, Olli Jalonen. Verschenen bij Uitgeverij Mozaïek. Vertaald uit het Fins door Sophie Kuiper.